Hannaanka Doorasho ee Halka-Dhinac ah ee Villa Soomaaliya wado wuxuu Halis Gelinayaa Xasilloonida iyo Dawlad-dhiska Soomaaliya

Soomaaliya waxay taagan tahay isgoys khatar ah. Xilli dalku si degdeg ah ugu baahan yahay midnimo, kalsoonida hay’adaha, iyo ixtiraamka nidaamka dastuuriga ah, Dawladda Federaalka ayaa ku adkeysanaysa hannaan doorasho oo ay ku andacoonayso inuu ku dhisan yahay mabda’a “hal qof, hal cod.” Hase yeeshee, marka laga eego dhinac kasta oo dastuuri, sharci, iyo dimuqraadiyad ah, hannaankan aad buu uga hooseeyaa heerarkii ugu yaraa ee lagu xaqiijin lahaa kalsooni iyo sumcad. Halkii uu Soomaaliya ugu dhoweyn lahaa maamul dimuqraadi ah, qaabka hadda laga wado Muqdisho wuxuu halis u yahay inuu kala jebiyo is-afgaradkii siyaasadeed ee jilicsanaa ee ay Soomaalida iyo saaxiibbada caalamku labaatan sano ku dadaalayeen dhismahiisa.

Go’aanka ay dawladdu ku sii wado hannaan doorasho oo keli-talis ah, juqraafi ahaan xaddidan, isla markaana si siyaasadeed iyo hay’adeedba u maamulo xisbiga talada haya, ayaa horay u sii xoojiyay kalsooni-darro baahsan. Dowlad-goboleedyada xubnaha ka ah federaalka, kooxaha mucaaradka, ururrada bulshada rayidka ah, iyo qaybo ballaaran oo ka mid ah dadweynaha ayaa si cad u su’aal geliyay sharciyadda, dastuuriyadda, iyo hufnaanta habkan. Cabashooyinkani ma aha mala-awaal; waxay ka soo unkameen waayo-aragnimada dhabta ah ee dal weli ka soo kabanaya colaad, burbur dawladnimo, iyo xiisadaha aan weli la xallin ee u dhexeeya xarunta federaalka iyo gobollada. Xudunta muranku waa xaqiiqo aan la dafiri karin: doorasho lama oran karo waa “hal qof, hal cod” marka aan la garanayn, aan la xaqiijin, ama marar badan lagu diiwaangeliyay codbixiyayaasha iyadoo la adeegsanayo cadaadis iyo habraacyo aan caadi ahayn. Warbixinno badan ayaa tilmaamaya dhacdooyin diiwaangelin oo lagu sameeyay cabsi-gelin, laaluush, iyo adeegsiga awood amni oo xad-dhaaf ah. Isticmaalka awoodda dawladda si loo saameeyo cidda ka qayb-qaadanaysa iyo cidda laga reebayo wuxuu jebinayaa mabda’a aasaasiga ah ee dimuqraadiyadda ah in ka-qaybgalka codbixiyuhu noqdo mid ikhtiyaari ah, hufan, kana madax-bannaan faragelin dawladdeed. Marka dawladdu u qaabeyso diiwaanka codbixiyayaasha si ay iyadu uga faa’iidaysato, dimuqraadiyad ma aha; waa injineernimo natiijo hore loo sii qorsheeyay.

Sidoo kale, waxa aad u walaac badan baaxadda juqraafiyeed ee ciriiriga ah ee hannaanka doorashada. Doorasho dhab ah oo “hal qof, hal cod” ah waa inay ahaataa mid qaran oo dhan. Waa inay ku jirtaa dhammaan dhulka jamhuuriyadda iyo muwaadin kasta oo u qalma, meel kasta oo uu joogo iyo aragti siyaasadeed kasta oo uu leeyahay. Taas beddelkeeda, qaabka hadda jira wuxuu malaayiin muwaadiniin Soomaaliyeed ka reebayaa ka-qaybgalka, isagoo ku koobaya Muqdisho. Doorasho ka saarta inta badan shacabka isla markaana sheegata sharciyad qaran waa is-khilaafsan tahay, marin-habaabineysa, ugu dambaynna hurinaysa xiisad. Waxay sii xoojinaysaa cabsi soo jireen ah oo ku saabsan xukun-ku-takri-falka xarunta federaalka ee ka dhanka ah gobollada—cabsi qaabaysay siyaasadda Soomaaliya tobannaan sano, welina saamayn ku leh xiriirka nidaamka federaalka.

Arrintan waxa sii adkaynaya maqnaanshaha hay’ad maamul doorasho oo dhexdhexaad ah oo metelaysa dhammaan dhinacyada. Guddiga doorashooyinka ee hagaya hannaanka ayaa si ballaaran loogu dhaliilay qaab-dhismeedkiisa xisbinimo iyo madaxbannaani la’aantiisa. Dimuqraadiyad si sax ah u shaqaysa, guddiga doorashadu waa gaashaan ka hortaga ku-takri-falka awoodda; wuxuu xaqiijiyaa fursad siman oo loo wada helo, ilaaliyaa hufnaanta geeddi-socodka, kana shaqeeyaa kalsoonida dadweynaha. Xaaladda Soomaaliya, se, guddiga waxaa loo arkay inuu yahay laan ka mid ah xisbiga talada haya. Guddiga xisbi ku dhisan wuxuu wiiqayaa shuruudaha aasaasiga ah ee caddaaladda, wuxuuna halis u yahay inuu hannaanka oo dhan u rogo aalad lagu adkeeyo xukunka halkii uu ka ahaan lahaa tartan dimuqraadi ah. Is-khilaafaadku waa muuqdaan. Dawladda Federaalka waxay ku dooddaa in qaar ka mid ah Dowlad-goboleedyada ay amni ahaan u diyaarsan yihiin ka-qaybgalka doorasho qaran; haddana isla gobolladaas waxaa laga hor istaagay xisbiyada mucaaradka iyo codadka dhaliisha inay si xor ah u ololeeyaan. Marka dawladdu ku andaco in deegaan amni u diyaarsan yahay doorasho balse ay xaddido xorriyadaha siyaasadeed, is-waafaqla’aantaas waxay fashilaysaa sheegashada, kana muujinaysaa ujeeddooyin siyaasadeed oo qarsoon.

1. Doorasho aan heshiis lagu ahayn Waxay keenyaa Kala-Qaybsanaan Siyaasadeed oo Qoto Dheer

Haddii Dawladda Federaalka ay sii waddo waddadan, Soomaaliya waxay halis u tahay inay gasho marxalad qalalaase siyaasadeed oo daran, curyaamin hay’adeed, iyo xasillooni-darro baahsan. Cawaaqibku waxay noqon karaan kuwo culus oo muddo dheer saameeya. Marka hore, dalka wuxuu wajahayaa khatar weyn oo kala-qaybsanaan siyaasadeed ah. Dowlad-goboleedyada xubnaha ka ah federaalka ayaa durba dareemaya in la takooray, maadaama hannaanka doorashada lagu qaabeeyay lana fuliyay si gaar ah uga timid caasimadda. Sii socod la’aan iyada oo aan la helin is-afgarad qaran oo ballaaran waxay dhalin kartaa qaadacaad, hannaano siyaasadeed oo isbarbar socda, ama sii xumaanshaha xiriirka u dhexeeya Muqdisho iyo gobollada. Nidaam federaal ah oo sida kan Soomaaliya u jilicsan, kordhinta kalsooni-darro kasta waxay wiiqi kartaa dhismaha siyaasadeed oo dhan, waxayna dhiirrigelin kartaa u janjeeridda kala-go’.

Marka labaad, sharciyadda Dawladda Federaalka lafteeda ayaa khatar ku jirta. Dawlad ku timaadda doorasho muransan oo cid gaar ah ka reebaysa way ku adkaan doontaa inay hesho kalsoonida shacabka iyo aqoonsiga caalamiga ah. Sharciyaddu waa lacagta maamulku ku shaqeeyo. Iyadoo aanay jirin, hay’aduhu way lumiyaan awoodda, ciidammada amniguna waxay u kala jabi karaan daacadnimooyin siyaasadeed, halka jilayaasha siyaasadeedna ay raadiyaan saameyn ka baxsan dastuurka. Soomaaliya ma awoodo inay dib ugu laabato xilli khilaafaadka siyaasadeed lagu xallin jiray rabshad halkii sharci laga raaci lahaa.

Marka saddexaad, saameynta amni ee doorasho muransan waa mid aad u qoto dheer. Taariikhda Afrika iyo meelo kale ayaa muujisay in doorashooyinka muranka dhaliya ee dalalka jilicsan ay inta badan horseedaan rabshado ama colaad. Soomaaliya kama reebna. Haddii qaybo waaweyn oo dadweynaha ahi u arkaan hannaanka mid la musuqmaasuqay ama lagu soo rogay, xiisadaha Muqdisho iyo gobollo kaleba si degdeg ah ayay u qarxi karaan. Is-dhacyo u dhexeeya ciidammada amniga iyo mucaaradka, abaabul qabiil, ama mudaharaadyo baahsan—dhammaantood waa suuragal. Hal dhimbiil oo keliya ayaa burburin karta horumar sannado lagu soo halgamay.

Marka afraad, kalsoonidii si dhib badan loola dhisay saaxiibbada caalamka ayaa halis weyn ku jirta. In ka badan labaatan sano, saaxiibbada caalamiga ah ee Soomaaliya waxay ku bixiyeen dadaal siyaasadeed, dhaqaale, iyo gargaar bani’aadannimo si loo dhiso hay’ado, loo xoojiyo maamul-wanaagga, loona taageero dhismaha dawladnimada. Filashadoodu waa cad yihiin: doorashooyinku waa inay noqdaan kuwo hufan, loo wada dhan yahay, oo dastuuri ah. Hannaanka doorasho ee cilladaysan wuxuu dhaawici doonaa kalsoonidaas, halis gelin doonaa taageerada caalamiga ah, wuxuuna carqaladeyn karaa iskaashiga arrimo muhiim ah sida cafinta deymaha, kala-guurka amniga, iyo gargaarka horumarineed.

Marka shanaad, cawaaqibka dhismaha dawladnimada wuxuu noqon karaa mid masiibo ah. Hay’adaha Soomaaliya—garsoorka, baarlamaanka, iyo hay’adaha kormeerka—wali waa jilicsan yihiin, una nugul faragelin siyaasadeed. Doorasho muransan waxay saari doontaa culays aad u daran. Maxkamaduhu waxay noqon karaan hub lagu loollamo siyaasadeed. Guddiyadu waxay wajihi karaan sharciyad-darro. Baarlamaanka wuxuu u kala jabi karaa sheegashooyin is-khilaafsan oo awood dastuuri ah. Ka soo kabashada dib-u-dhac sidan oo kale ah waxay qaadan kartaa sannado, haddii aanay ahayn tobannaan sano.

2. Waddada Kaliya ee Hore loogu socon karo waa Dastuur-Ku-Dhaqan iyo Is-Afgarad Qaran

Soomaaliya waxay gaadhay meel ay khasab tahay in waddada hore lagu saleeyo dastuur-ku-dhaqan, is-afgarad qaran, iyo wadahadal dhab ah. Ma jiro jid-gaaban ama go’aan keli-talis ah oo beddeli kara hannaan doorasho oo lagu kalsoonaan karo, kana turjumaya rabitaanka ummadda oo dhan. Waxa dalka u baahan yahay waa wadahadal siyaasadeed oo qaran oo dhammeystiran, kana qayb-qaataan dhammaan Dowlad-goboleedyada, madaxweynayaal iyo ra’iisul-wasaareyaal hore—heer federaal iyo heer dowlad-goboleed—saamileyda siyaasadeed ee muhiimka ah, musharraxiinta, iyo bulshada rayidka ah. Waa in lagu heshiiyo qaab-sharciyeed cad oo hagaya doorashooyinka, la dhisaa guddi doorasho oo dhexdhexaad ah oo loo wada dhan yahay, lana dejiyo jadwal macquul ah oo lagu gaadhayo nidaam qaran oo “hal qof, hal cod” ah—ma aha tijaabo ku kooban Muqdisho oo loo ekeysiiyay dimuqraadiyad qaran. Xuquuqda siyaasadeed waa in loo dammaanad qaadaa dhammaan xisbiyada, dhammaan gobollada. Ka-qaybgalka waa inuu ahaadaa mid ka madax-bannaan qasab. Codbixiyayaasha waa in si hufan oo qaran loo diiwaangeliyo. Hay’adna ma lahaan karto awood aan la xadidin oo ay ku maamusho geeddi-socodka.

Soomaaliya aad bay u soo martay waddo dheer si ay mustaqbalkeeda ula ciyaarto. Doorasho muransan waa waddo toos u gasha xasillooni-darro, burbur hay’adeed, iyo colaad dib u soo cusboonaata. Khariidad doorasho oo lagu heshiiyay, dastuuri ah, oo loo wada dhan yahay ayaa ah waddada kaliya ee rajo u horseedi karta xasillooni waarta, maamul sharciyad leh, iyo ilaalinta mashruuca federaalka. Dalka wax ka yar taas ma qaadi karo.

Qore: Cabdifataax Cabdinur
Wasiiru dowlaha Madaxtooyada
Dowlad-Goboleedka Puntland ee Soomaaliya